خانه تاریخی ملک Malek Museum House

نویسنده : حمید حسینی

تاریخ : سه شنبه 19 مهر 1401

خانه تاریخی ملک

مسیر دسترسی به این خانه تاریخی تهران بازار بزرگ مسجد امام خمینی بازار بین الحرمین نرسیده به کوچه مسجد جامع خانه موزه ملک واقع شده است.

یکی از بهترین بناهای تاریخی و با سقف معماری خاص و دارای فضای دلنشین و آرام می باشد.

اگر تابه‌حال گذرتان به بازار بین‌الحرمین تهران افتاده باشد یا برای بازگشایی مدارس و خرید لوازم‌التحریر به راسته لوازم‌التحریر بازار بزرگ تهران رفته باشید، احتمالا خانه‌ای تاریخی و قدیمی را دیده‌اید که چهارستون سنگی در جلوی درب و کتیبه‌ای بر بلای سردر با نوشته «یا هو الملک حق المبین» دارد؛ خانه‌ای که نخستین موزه وقفی ایران محسوب می‌شود. این خانه تاریخی و تماشایی که ۱۵۰ سال از عمر آن می‌گذرد، متعلق به حاج حسین آقا ملک، بزرگ‌ترین واقف تاریخ معاصر ایران است که از پدر خود محمد کاظم، از تاجران سرشناس خراسان ارث برده است.

حسین آقا ملک دستیاری پدرش در اداره املاک خراسان را برعهده داشت و در سفری که همراه وی به مشهد رفت، به راهنمایی یکی از دوستان پدر با اشیای نفیس حرم رضوی آشنا شد و بعد وقتی در نیشابور نسخه‌ای از دیوان ابن یمین فریومدی، شاعر سده ششم هجری را به‌دست آورد، فکر بنیاد یک کتابخانه بزرگ به ذهنش خطور کرد. این کتابخانه ابتدا در مشهد دایر بود و سپس به خانه‌ کودکی حسین آقا منتقل شد که در بازار بین‌الحرمین تهران قرار دارد

در سال ۱۳۱۶، ملک خانه پدری خود را به‌همراه تمام اثاثیه و کتاب‌های موجود در آن وقف آستان امام رضا کرد تا شعبه‌ای از کتابخانه مقدس رضویه باشد. آنچه که وقف شد، افزون بر هزاران نسخه خطی نفیس یا چاپ سنگی، شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی بود که او به‌عنوان لوازم و تجملات زندگی شخصی از آن‌ها استفاده می‌کرد. همچنین مجموعه‌های تمبر، سکه، آثار لاکی و تابلوهای نقاشی را در برمی‌گرفت. این آثار ابتدا در کنار کتابخانه به نمایش درآمدند و سپس هسته اولیه موزه ملک را شکل دادند.

خانه ملک که مکان بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران است و نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه کشور در زمینه نسخه‌های خطی به شمار می‌آید، در سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. اکنون نیز این خانه یکی از مراکز وابسته به موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک است و تحت نظر آن اداره می‌شود. بعد از مرگ حسین آقا ملک، کتابخانه و موزه تا چند سال به کار خود در این خانه ادامه دادند و سپس این مجموعه در سال ۱۳۷۵ به قطعه زمینی واقع در محوطه تاریخی باغ ملی تهران منتقل شد که توسط وی برای این منظور خریداری و اختصاص داده شده بود. این مکان در حال حاضر محل مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک است و به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی تهران، میزبان گردشگران است.

معماری خانه ملک

بعد از آن که حاج حسین آقا ملک تصمیم گرفت خانه‌ پدری خود را به کتابخانه و موزه تبدیل کند، در معماری آن تغییراتی انجام داد. وی با تخریب بخش اندرونی، ساختمان کتابخانه ملک را در سه طبقه ایجاد کرد که به کتابخانه و مکان مراجعه پژوهشگران اختصاص یافت و بخش غربی نیز مکان زندگی خصوصی حاج حسین آقا ملک و خانواده شد. علاوه بر این، در زندگی‌نامه ایشان نیز از زورخانه‌ای پیوسته به خانه نام برده شده که به پدرش حاج محمدکاظم ملک‌التجار تعلق داشته است. احتمالا هم‌زمان با ساخت بنای کتابخانه، این محل نیز تخریب شده است.

به‌طور کلی معماری خانه ملک تهران تلفیقی از هنر ایرانی و اروپایی است. این خانه ۲,۵۰۰ متر مربع مساحت دارد و از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل شده که به‌ترتیب در جبهه‌های شرقی و غربی قرار گرفته‌اند. اتاق‌ها و فضاهای گسترده و بزرگ و کوچک خصوصی، پذیرایی، آب‌انبار و سرداب، زیرزمین‌ها، آشپزخانه، تالار مطالعه و پژوهش و مخازن قدیم کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، بنایی قسمت‌های مختلف این بنا را تشکیل می‌دهند.

تزیینات هنری و معماری متعددی در آرایش این خانه به کار رفته است؛ چنانچه آجرکاری با تلفیقی از هنر سنتی ایران و معماری اروپایی جلوه‌گری می‌کند. کاشی‌کاری، حجاری، گچ‌بری، منبت‌کاری، تزیینات چوبی، دیوارپوش‌های قاجاری و تزیینات فلزی از دیگر آرایه‌های معماری خانه تاریخی ملک هستند.